نگاهی به نرم‌افزارهای شناختی

معرفی نرم‌افزارهای شناختی و کاربرد آن‌ها

محسن دادجو. پژوهشگر دکتری پژوهشکده علوم شناختی و مغز

نرم‌افزارهای شناختی[1] یکی از مهم‌ترین ارکان توان‌بخشی شناختی و ارتقاء عملکرد محسوب می‌شوند زیرا پایه و اساس تمرین‌های شناختی می‌باشند که می‌توانند با درگیر نمودن انگیزه مراجع باعث بهبود عملکردهای شناختی شوند که این بهبود می‌تواند شامل کمک کردن مشکلات ذهنی رفتاری در افراد دارای اختلال (ارتقا از سطح پایین به نرمال) تا تقویت و توسعه افراد سالم و حتی بالاتر از هنجار جامعه (ارتقا از سطح نرمال به بالاتر) باشد. این نرم‌افزارهای شناختی عموماً به‌صورت بازی‌های کامپیوتری ساده‌ای دیده می‌شوند که با ایجاد تغییرات مختلف در مغز و در برگرفتن جنبه‌های مختلف ذهن، تلاش در افزایش توانایی‌های شناختی فرد دارند.

نرم‌افزارهای شناختی بر مبنای فعالیت‌های عملکردی مغز انسان طراحی‌شده‌اند. این نرم‌افزارها سعی دارند به‌صورت هوشمند با تأکید بر اطلاعاتی که از قبل در آن‌ها قرار داده‌شده، از طریق هوش مصنوعی و همچنین واکنش‌ها و عملکردهای فرد به سؤالات باعث بهبود و ارتقاء عملکردهای مغزی – شناختی وی گردند.

نرم افزار شناختی چیست؟

نرم‌افزارهای شناختی درواقع توصیف پلتفرم‌های تکنولوژیک در زمینه شناخت می‌باشند که بر مبنای هوش مصنوعی و پردازش سیگنال پایه‌گذاری شده‌اند. اساس این نرم افزار ها دربرگیرنده آموزش ماشین، استدلال پذیری، فرآیند عادی زبان‌آموزی، صحبت  کردن و دیدن است که نوعی ارتباط انسان با کامپیوتر محسوب می‌شوند. به‌عبارتی‌دیگر می‌توان آن را نوعی تقلید کامپیوتر از مغز انسان دانست که باعث کمک به بهبود تصمیم‌گیری، منطق‌پذیری و پاسخ به تحریکات می‌شود که به‌صورت کلی ارتباط با آنالیز اطلاعات و صفحات تطابق داده‌شده دارد.

شایان‌ذکر است تمرین‌های نرم‌افزارهای شناختی به‌صورت بازی‌های ساده‌ای است که این آیتم باعث می‌شود عموم مردم این نرم‌افزارهای شناختی را با بازی‌های ساده کامپیوتری یا بازی‌های موبایل یا مانند آن اشتباه بگیرند. ولی عمده تفاوت مشهود در این‌گونه نرم افزار ها یکی این است که بازی‌های غیر شناختی در اکثر مواقع بر مبنای شرطی‌سازی کلاسیک می‌باشند (از سطح آسانی بازی شروع می‌شود و به‌مرور سطح بازی سخت‌تر می‌شود) که این امر باعث بهبود سطح شناختی نمی‌شود و صرفاً باعث بهبود عملکرد در یک حیطه خاص می‌شود که چه‌بسا در فرد هم موردنیاز نباشد (حتی ممکن است باعث تشدید یکسری مشکلات شود) و دیگری اینکه بازی‌های شناختی دارای نوعی هوش مصنوعی و تطابق با فرد می‌باشند که بر پایه مطالب و اطلاعات علمی موجود عمل می‌کنند و با دستورات مختلف درمانگر قابل‌تغییر می‌باشند که البته این مجموعه محاسن باعث گران شدن این نرم افزار ها نیز می‌شود.

همچنین در برخی از این نرم‌افزارهای شناختی نکته قابل‌توجه این است که می‌توانند با یک سری از سخت‌افزارهای ویژه خود مانند نوروفیدبک های تخصصی و یا نوروفیدبک های خانگی همراه شده و افزایش سطح عملکرد ویژه‌ای را در این حیطه فراهم سازند.

کاپیتان لاگ[2] (نسخه کلینیکی )

این نرم‌افزار آموزشی که برای کودکان و بزرگ‌سالان در نظر گرفته‌شده، برای ارتقاء و بهبود کارکرد و مهارت‌های مغزی افراد بسیار مفید است. این مجموعه شامل ۵۰ برنامه آموزشی همراه با ۲۰۰۰ تمرینات مختلف برای مهارت‌های مختلف شناختی فرد از قبیل انواع دقت و تمرکز، حافظه فعال، حافظه فوری، حافظه کوتاه‌مدت دیداری و شنیداری، بهبود هماهنگی دست و چشم، پردازش دیداری و سرعت پردازش ذهنی فرد، مفید است. این برنامه یکی از پرکاربردترین برنامه‌ها در حیطه بازتوانی شناختی کامپیوتری است و در دو نسخه خانگی و کلینیکی موجود است. در مرحله اول توسط تست‌های نسخه کلینیکی وضعیت مراجع مشخص‌شده و برنامه درمانی شروع می‌شود و بعد از مدتی با ارائه نسخه خانگی به مراجع فرایند در منزل پیگیری می‌شود و بعدازآن بنا به نیاز فرد در بازه‌های زمانی خاص جهت بررسی روند درمان به مرکز مراجعه می‌نماید.

نرم‌افزار IVA – 2

IVA – 2  یک آزمون پیوسته دیداری – شنیداری است که به مدت ۲۰ دقیقه است. ۲ دقیقه صرف آشنایی با آزمون، ۱۵ دقیقه آزمون صرف اجرای قسمت اصلی و ۲ دقیقه آخر به‌منظور ارزیابی اعتبار آزمون بوده که مرحله آرام‌سازی نام دارد. در مرحله اصلی آزمون ۵۰۰ محرک دیداری و شنیداری ارائه می‌شود. این آزمون دو عامل کنترل پاسخ و توجه را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. این آزمون برای افراد ۶ سال به بالا قابل‌اجرا است.

آزمون IVA – 2 بر مبنای راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی DSM – IV تدوین‌شده و به تشخیص و تفکیک انواع ADHD شامل نوع کمبود توجه، نوع بیش فعالی (تکانش‌گر)، نوع ترکیبی و نوع ناشناخته (NOS) می‌پردازد.

ازجمله مزایای آزمون این است که: به درمانگر در تشخیص دقیق کمک می‌کند، انواع دقت بینایی و شنوایی و تکانشی بودن را اندازه‌گیری می‌کند، بهترین سبک یادگیری کودک را آشکار می‌کند و به دلیل برخورداری از ثبات بالای آزمون – آزمون مجدد به درمانگر کمک می‌کند تا اثر درمان را بررسی کند. همچنین از اجرای آسان و تفسیر آسان برخورد است.

سری برنامه‌های باشگاه حافظه

تحقیقات نشان داده است که می‌توان حافظه را تقویت کرد. سری برنامه‌های باشگاه حافظه به مراجع کمک می‌کند تا تفکر کلامی و توانایی‌های پردازشی خود را به‌سرعت توسعه دهند. درحالی‌که برنامه‌هایی مانند کاپیتان لاگ بر توانایی‌های شناختی غیرکلامی تأکید دارند، هدف باشگاه حافظه، تقویت استدلال کلامی و مهارت‌های مربوط به زبان است. نسخه ابتدایی آن برای سنین ۶ تا ۱۲ سال و نسخه بزرگ‌سال آن برای سنین ۱۳ سال به بالا است.

مجموعه نرم‌افزارهای توان‌بخشی شناختی در کنار سایر مهارت‌های درمان می‌تواند موجب افزایش اثربخشی مداخله‌ها گردیده و کیفیتی نوین را در خدمات مربوط به ‌سلامت فراهم سازد.

• به‌زودی کارگاه‌های مربوط به آموزش و استفاده از برنامه‌های تقویت شناختی به اطلاع می‌رسد.

این مقاله در شماره 19 ماهنامه تخصصی روانبنه به چاپ رسیده است.

نمونه‌هایی از کاربرد توان‌بخشی شناختی کامپیوتری:

1. Bogdanova, Y., Yee, M. K., Ho, V. T., & Cicerone, K. D. (2016). Computerized cognitive rehabilitation of attention and executive function in acquired brain injury: A systematic review. The Journal of head trauma rehabilitation, 31(6), 419-433.
2. Yoo, C., Yong, M. H., Chung, J., & Yang, Y. (2015). Effect of computerized cognitive rehabilitation program on cognitive function and activities of living in stroke patients. Journal of physical therapy science, 27(8), 2487-2489.
3. Boivin, M. J., Nakasujja, N., Sikorskii, A., Opoka, R. O., & Giordani, B. (2016). A randomized controlled trial to evaluate if computerized cognitive rehabilitation improves neurocognition in Ugandan children with HIV. AIDS research and human retroviruses, 32(8), 743-755.
4. Gomar, J. J., Valls, E., Radua, J., Mareca, C., Tristany, J., del Olmo, F., … & Llorente, A. (2015). A multisite, randomized controlled clinical trial of computerized cognitive remediation therapy for schizophrenia. Schizophrenia bulletin, 41(6), 1387-1396.

[1] Cognitive computing

[2] Captain`s Log