مکان‌یابی و سنجش کارکردهای اجرایی مغز در دنیای علوم اعصاب
منا سمیعی. کارشناس ارشد روانشناسی عمومی.
از منظر علوم اعصاب مغز دو نوع کارکرد شناختی دارد. یکی کارکردهای مبتنی بر قانون که تفکر و عملکرد فرد را تنظیم و کنترل می‌کند و تحت عنوان کارکردهای اجرایی شناخته می‌شود و دیگری کارکردهای غیر قانونمند که مبتنی بر هیجانات، امیال، شناخت اجتماعی و عوامل تأثیرگذار موقعیتی است. همانند دیگر سازه‌های روان‌شناختی، اصطلاح کارکردها یا کنش‌های اجرایی با توجه به دانش و هدف متخصصان به معانی مختلف بکار برده شده است.
گروهی از محققین برای تبیین کارکردهای اجرایی مغز از مفهوم چگونگی و چرایی رفتارهای انسان و گروهی دیگر، آن را توانایی برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی رفتار، بازداری و مهار پاسخ، تداوم عملکرد تعریف نموده‌اند. توانايي تمركز، حفظ و کار با اطلاعات در ذهن، فيلتر عوامل پرت‌کننده حواس و تغییر خط‌مشی مانند مدیریت یک سیستم کنترل ترافیک هوایی در یک فرودگاه شلوغ با ورود و خروج ده‌ها هواپیما بر روی باند فرودگاه‌های متعدد است. در مغز، این مکانیسم کنترل ترافیک هوایی، عملکرد اجرایی ناميده مي‌شود، كه درواقع گروهي از مهارت‌هاست که فرد را در تمركز به جریان‌های چندگانه اطلاعات كه در یک‌زمان به وي مي‌رسد و در صورت لزوم تجدیدنظر در برنامه‌اش کمک می‌کنند.
الگوهاي مختلفي براي كاركردهاي اجرايي پیشنهادشده است. میاک و همکاران (2000) با مرور نظریه‌های مختلف کارکردهای اجرایی و با استفاده از روش تحلیل عاملی تأییدی نظریه‌ای از کارکردهای اجرایی مرتبط با لوب فرونتال را معرفی کرده است که شامل سه بعد تغییر آمایه، به‌روزرسانی (به‌روزرسانی و بازنمایی‌های حافظه فعال) و بازداری پاسخ نیرومنداست. پژوهش‌ها نشان داده‌اند اختلال در هرکدام از اين بخش‌ها می‌تواند عملكرد روزانه فرد را مختل نمايد.
افراد سالم در زمینه‌ی توانایی‌های مغزي يا به‌طور خاص كاركردهاي اجرايي‌شان همانند نيستند. پرواضح است فعال‌تر بودن بخش‌های مغزي مربوط به كاركردها نشان‌دهنده قوی‌تر بودن آن‌هاست. با توجه به پیشرفت‌هایی كه صورت گرفته است ابزارهای مختلفي براي تحريك مغز ساخته‌شده است. شواهد علوم اعصاب فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد قشر پیشانی نقش مهمی در کارکردهای اجرایی بازی می‌کند.
کورتکس پیش پیشانی بخشی از لوب پیشانی است که عهده‌دار برخی از مهم‌ترین کارکردهای عالی انسان است. کورتکس پیش پیشانی یکی از بزرگ‌ترین قسمت‌های مغز است که تقریباً 6/10 درصد وزن مغز را به خود اختصاص می‌دهد. بعلاوه این بخش مغز ارتباط‌های متقابل زیادی با دیگر قسمت‌ها ازجمله سیستم لیمبیک (انگیزشی)، سیستم فعال‌ساز شبکه‌ای (برانگیختگی)، کورتکس ارتباطی پشتی (فرایندهای ادراکی/شناختی و دانش‌محور) و سیستم حرکتی (عمل) لوب پیشانی دارد. امروزه ثابت‌شده است بخش‌های مختلف کورتکس پیش پیشانی هرکدام مسئول برخی از کنش‌های عالی مغز می‌باشند.
1. بخش پیش پیشانی پشتی-جانبی (DL-PFC) که با سیالی کلامی، سازمان‌دهی، برنامه‌ریزی، بازداری پاسخ، حافظه کاری، استدلال، حل مسئله، تفکر انتزاعی و کنش وری های توجه ارتباط دارد.
2. بخش حدقه‌ای پیش پیشانی (O-FC) که با بازداری زدایی اجتماعی، کنترل تکانه، رفتار سازش یافته اجتماعی مرتبط است.
3. بخش کورتکس پیش پیشانی میانی (VN-PFC) که با کنترل هیجانی، همدلی، تعاملات اجتماعی و کاهش عقب‌افتادگی روانی-حرکتی مرتبط است.
برای بررسی کارکردهای اجرایی لوب پیش پیشانی آزمون‌های مختلفی طراحی‌شده است که از آن جمله می‌توان به آزمون‌های برج لندن، آزمون عملکرد مداوم CPT، آزمون استروپ و آزمون ویسکانسین WCST اشاره کرد که به ترتیب برای ارزیابی برنامه‌ریزی، توجه انتخابی و کنترل مهاری، کنترل تکانه و تغییر و حفظ آمایه طراحی‌شده‌اند.
