توانبخشی شناختی چیست؟
محسن دادجو. پژوهشگر دکتری پژوهشکده علوم شناختی و مغز
دانشگاه شهید بهشتی
بخشی از علوم شناختی که به مداخله و تقویت توانایی‌های شناختی می‌پردازد به‌اصطلاح توانبخشی شناختی نامیده می‌شود. درواقع، توانبخشی شناختی از مجموعه برنامه‌های هدفمندی تشکیل‌شده که با هدف ترمیم یا ارتقای کارکردهای شناختی مورداستفاده قرار می‌گیرد. ترمیم در اختلالات شناختی، برای افرادی که مبتلابه یک اختلال شناختی یا رفتاری هستند و ارتقا، برای تقویت کارکردهای شناختی در افراد که نیازهای تحصیلی یا حرفه‌ای خاص دارند، مطرح است. در سال‌های اخیر، علوم شناختی بیش‌ازپیش وارد عرصه درمان شده است.
توانبخشی شناختی رشته‌ای است که یک بال آن در توانبخشی است و بال دیگر آن در علوم شناختی. امروزه ما می‌توانیم از مدل‌سازی شناختی برای توانبخشی شناختی استفاده کنیم بدین معنا که کارکرد شناختی معیوب را به مدلی محاسباتی تبدیل کنیم و بر اساس آن مداخله توانبخشی شناختی را به‌کارگیریم.
همان‌گونه که می‌توان یک عضله را تقویت کرد، به‌مراتب راحت‌تر از آن می‌توان مغز را تقویت کرد. اگر فردی در عملکردی مهارت پیدا کند، ساختار مغزی درگیر در آن عملکرد تقویت می‌شود. پایه توانبخشی شناختی نیز بر این اصل استوار است. مغز یک ارگان انعطاف‌پذیر و تغییرپذیر است و می‌توان با توانبخشی شناختی مغز را ترمیم و تقویت کرد.
برای مثال کودکی را در نظر بگیرید که علائم نقص توجه و بیش فعالی و نشانه‌های رفتاری مانند افت تحصیلی، نافرمانی و پرخاشگری دارد. با ارزیابی شناختی می‌توان متوجه شد که او در کدام بخش کارکرد شناختی دچار نقص است. برای مثال نقص در کنترل مهارت دارد یا حافظه فعال. درواقع نقص در رفتار برخاسته از نقص در کارکردهای شناختی است. سپس با استفاده از روش‌های مناسب توانبخشی شناختی، می‌توان به جبران نقص کارکرد شناختی موجود پرداخته و مشکلات رفتاری را کاهش داد.
توانبخشی شناختی برای چه افرادی مفید است؟
ازآنجایی‌که ما در توانبخشی شناختی تلاش بر بهبود عملکردهای شناختی یک فرد می‌کنیم لذا این روش در حیطه‌های زیادی مفید می‌باشد. از ارتقا عملکرد فرد از یک سطح پایه گرفته تا بهبود اختلالات مختلف وابسته مانند بیش فعالی[1]، اختلال یادگیری[2]، اوتیسم[3] و حتی ایجاد توانایی مدیریت مشکلات جسمی مانند فلج مغزی[4] و مشکلاتی مانند MS.
اجزای شناخت در توانبخشی شناختی
بعضی از اجزای شناخت که در توانبخشی شناختی موردسنجش و سپس درمان می‌شوند عبارت‌اند از:
درک[5]
توجه[6]
حافظه[7]
زبان[8]
تفکر[9]
با در کنار هم قرار گرفتن اجزای تشکیل‌دهنده شناخت در انسان، توانایی مختلف شناختی حاصل می‌گردد که با اصلاح و تقویت این توانایی‌ها می‌توان مشکلات رفتاری را کاهش داده و روند درمان را تسریع کرد. همچنین تقویت و توسعه این توانایی در افراد سالم مانند دانش آموزان و ورزشکاران می‌تواند موجب افزایش کارایی و بهبود در فعالیت‌های آنان گردد.
در ادامه به برخی توانایی‌های شناختی که می‌تواند برای نمونه در جامعه دانش آموزان مورد تقویت و توانبخشی قرار گیرد اشاره می‌شود:
توانایی توجه انتخابی: توانايي توجه به يك موضوع خاص و عدم توجه به موضوعات مزاحم. دانش آموزان داراي نقص در اين
مورد به‌راحتی توسط صداها و يا حركات ديگر دانش آموزان حواسشان پرت می‌شود.
توانایی توجه پایدار: توانایی توجه به يك موضوع در يك بازه زماني طولاني. دانش آموزان با نقص در اين مورد نمی‌توانند
طولانی‌مدت توجه خود را در كلاس درس حفظ كنند.
توانایی برنامه‌ریزی: دانش آموزان با نقص اين مورد سازمان‌بندی مناسبي در مورد زمان خود ندارد. فعالیت‌ها و تكاليفشان بسيار به‌هم‌ریخته و غير سازمان‌یافته است.
توانایی روانی کلامی: توانایی ارائه طرح‌های متنوع براي يك موضوع خاص، اين توانايي ارتباط بالايي با خلاقيت دانش‌آموز دارد.
توانایی کنترل مهاری: توانايي كنترل موضوعات و افكار مزاحم، تحت تأثیر كنترل مهاري می‌باشد.
دانش آموزان با نقص در اين توانايي نمی‌توانند روي يك موضوع تمركز كنند يا نمی‌توانند جلوي رفتارهاي تكانشي خود را بگيرد.
توانایی حافظه فعال: توانايي نگه داشتن اطلاعات در يك بازه زماني كوتاه براي ذخيره بلند مدت آن حافظه فعال بهترين پيش بين موفقيت تحصيلي است.
توانایی شناخت اجتماعی: توانايي شناخت حالات ذهني و تفكرات ديگران كه به درک مقصود و هدف ديگران و برقراري ارتباط اجتماعي كمك می‌کند.
توانایی بازشناسی هیجانی
توانايي شناخت هيجانات و تعامل مؤثر با ديگران كه براي برقراري ارتباط مؤثر ضروري است. در نوشتار بعدی به توضیح برخی نرم‌افزارهای مورداستفاده در توانبخشی شناختی پرداخته می‌شود.
این مقاله در شماره 18 ماهنامه تخصصی روانبنه به چاپ رسیده است.
منابعی برای مطالعه بیشتر:
Lloyd, H. A. (2013). A valuable contribution to the field: Optimizing cognitive rehabilitation.
McArdle, J. J., & Woodcock, R. W. (Eds.). (2014). Human cognitive abilities in theory and practice. Psychology Press.
Sohlberg, M. M., & Mateer, C. A. (2017). Cognitive rehabilitation: An integrative neuropsychological approach. Guilford Publications.
[1] ADHD/ADD
[2] Learning disability
[3] Autism
[4] Cerebral palsy
[5] Perception
[6] Attention
[7] Memory
[8] Language
[9] Thinking
یک دیدگاه برای “توانبخشی شناختی:معرفی، اجزا ، کاربرد و اهمیت”