راهنمای قدم به قدم شروع یک تحقیق علمی برای مبتدیان-قسمت دوم چگونه پژوهش کنیم؟
در شماره قبل تا اصل نهم در یک پژوهش علمی پیش رفتیم. تا اینجا از نحوه شروع پژوهش و تعیین متغیرها آگاهی داریم.
در ادامه:
10.روش انجام پژوهشی: در کتابهای روش تحقیق، روشهای پژوهش به تفاوت از سه تا هشت روش ذکر شده است. در این مقاله به هشت روش مزبور، به صورت خلاصه، اشاره میشود.
الف. روش پژوهش تاریخی – در تحقیقات تاریخی (منظور از کلمه «تاریخ» در این روش مسایل مربوط به حوادث تاریخی نمی باشد) هدف این است که، با جمع آوری اطلاعات قابل قبول و مستند، حقایق مربوط به یک موضوع خاصی در گذشته آشکار شود، مثال : «بررسی وضعیت صادرات و واردات ایران در دوران حکومت صفویه » و یا «بررسی وضعیت اجتماعی زنان در دوره پهلوی اول ». هر یک از دو موضوع فوق میتواند مورد تحقیق قرار گیرد. در مورد اول محقق میتواند به دنبال این فرضیه باشد که صادرات و واردات ایران جهت نفوذ بیگانگان در ایران، رونق گرفت. و در مورد دوم، محقق به دنبال آزمون این فرضیه میرود که مثلاً «آزادی به زنان برای از بین بردن هویت دینی صورت گرفته است ».
ب . روش پژوهش توصیفی- در این روش، توصیف عینی حوادث و رویدادها مورد بررسی قرار میگیرد. سرشماریهای عمومی در کشور، جمعآوری عقاید و نظرهای مردم در مورد یک موضوع یا یک فرد خاص و بررسی موقعیتهای شغلی فارغ التحصیلان دبیرستان البرز تهران مواردی از پژوهش توصیفی می باشند.
پ. روش تحقیق موردی و زمینهای – اگر پژوهشگر قصد انجام پژوهش در مورد موضوعی خاص یا زمینه ای ویژه را داشته باشد، استفاده از این روش بسیار مناسب می باشد. در این روش، پژوهشگر «آن چه که هست» یا «واقعیت» را بطور گسترده و کامل مورد مطالعه و بررسی قرار داده و پس از تحلیل توالی و روابط عوامل «آن چه که هست»، «آن چه که باید باشد» یا «حقیقت» را ارائه می دهد. به عنوان مثال، اگر موضوع پژوهش «بررسی نظام برنامه ریزی درسی آموزش پزشکی ایران و ارایه الگویی برای آن » باشد، استفاده از این روش مناسب می باشد. با استفاده از این روش یک بررسی تطبیقی بین نظام برنامهریزی درسی آموزش پزشکی چند کشور انجام می گیرد. نتایج حاصل از این بررسی، تصویر کامل و سازمان یافتهای از نظام آموزش پزشکی ایران را نشان خواهد داد. (آن چه که هست). سپس ضرورت تغییر و نهادینه کردن نظام علمی برنامهریزی درسی آموزش پزشکی در ایران، با ارایه دلایل و الگوهای پیشنهادی برای آن بیان میشود . (پیشنهادها یا آن چه که باید باشد). از این روش میتوان برای مطالعه مشخصات رفتاری افراد نیز استفاده نمود. به عنوان مثال «بررسی ویژگی های سربازی که مرتکب غیبت های متوالی می شود » یا «بررسی ویژگی های رفتاری مردم شهر الف ». لازم به توضیح است که حاصل پژوهش موردی و زمینهای فقط در همان جامعه مورد بررسی کاربرد داشته و یافتههای آن را نمیتوان به سایر جوامع تعمیم داد.
ت. روش پژوهش تداومی و مقطعی – اگر پژوهشگری علاقه مند باشد که تغییرات یک یا چند متغیر را در طول زمان بررسی نماید، باید از روش مزبور استفاده نماید. به عنوان مثال در پژوهشی با موضوع «بررسی تغییرات رفتاری جوانان بی سواد در طول مدت دو سال خدمت سربازی ». و یا موضوع «تغییرات رشد جسمانی و یا عقلانی کودکان منطقه الف از ابتدای تولد تا هفت سالگی» میتوان از روش مزبور استفاده نمود. در این صورت باید در مورد مثال دوم – تعدادی کودک به صورت نمونهگیری علمی در منطقه مورد نظر انتخاب نمود و مدت هفت سال آنها را تحت نظر قرار داد.
ث.روش تحقیق همبستگی و همخوانی – اگر هدف پژوهشگر شناخت رابطه بین متغیرها باشد باید از این روش استفاده نماید. به عنوان مثال در پژوهشی با عنوان «بررسی رابطه بین موقعیت اقتصادی خانواده کارگران و نقش آن بر پیشرفت تحصیلی فرزندان» پژوهشگر نظرش شناخت رابطه و همبستگی بین دو متغیر «موقعیت اقتصادی» و «پیشرفت تحصیلی» میباشد. در بررسی همبستگی بین متغیرها سه نکته باید روشن شود .1.آیا بین متغیرها رابطه و همبستگیای وجود دارد 2.وجود دارد مقدار این رابطه(همبستگی) را باید به دست آورد .3.جهت رابطه بین متغیرها چگونه است. همسو و مثبت است یا غیر همسو و منفی.
ج . روش پژوهش پس از وقوع (پژوهش های علّّی)- هنگامی که متغیر وابسته (حادثه یا رویداد) در دسترس بوده و هدف پژوهش یافتن علت یا علل به وجود آمدن رویداد باشد میتوان از این روش استفاده نمود. بعنوان مثال فردی خودکشی مینماید و یا هواپیمایی سقوط می کند. یافتن علل و انگیزههای خودکشی و یا شناخت علل سقوط هواپیما، موضوع پژوهشی علی را شکل میدهد، یعنی پژوهشگر در تلاش شناسایی علل و انگیزهها میباشد .در این روش امکان دستکاری و یا کنترل کردن متغیر یا متغیرهای مستقل برای پژوهشگر وجود ندارد .لازم به ذکر است که در بررسی مسایل مربوط به علوم انسانی و رفتاری نمیشود برای حادثه یا رویدادی علتی خاص- یک علت- مطرح نمود. به عنوان مثال، اگر نوجوانی دست به خودکشی میزند و یا از خانه فرار میکند، اگر اعتیاد به مواد مخدر در جامعه ای زیاد میشود، اگر میزان مصرف نوشابههای الکلی در جامعهای افزایش مییابد و یا اگر تعدادی از دانش آموزان در مقاطع مختلف تحصیلی، ترک تحصیل میکنند، عوامل بسیار زیادی در پدیدآمدن این رویدادها موثر بودهاند که پژوهشگر باید سعی کند همه این عوامل را شناسایی نماید .
چ. روش پژوهش تجربی حقیقی- پژوهشگر در این روش نظیر پژوهشگر علوم تجربی عمل مینماید. در تحقیقات علوم تجربی دو گروه آزمودنی (نمونه) مورد نیاز پژوهشگر میباشد. گروهی که تحت تاثیر متغیر مستقل قرار میگیرند (گروه آزمایشی یا گروه تجربی) و گروهی که از متغیر مستقل به دور هستند، یعنی تحت تاثیر متغیر مستقل قرار نمی گیرند. (این گروه را گروه شاهد یا گروه کنترل می گویند ).پژوهشگر علوم انسانی، در صورت استفاده از روش تحقیق تجربی حقیقی، باید مانند پژوهشگر علوم تجربی عمل نماید، یعنی یک نمونه از جامعه آماری (آزمودنی) را تحت تاثیر متغیر مستقل قرار میدهد و تاثیر متغیر مستقل را بر آزمودنی بررسی مینماید. و سپس نتایج را، با گروهی دیگر از آزمودنی که تحت تاثیر متغیر مستقل قرار نداشته اند، مقایسه مینماید. به عنوان مثال در «بررسی نقش تشویق در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دبستانی شهر الف با استفاده از گروههای تجربی و شاهد » پژوهشگر ابتدا فرضیه یا سوالها و یا اهداف ویژهای را مطرح مینماید. مثلاً «تشویق موجب پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دبستانی است». سپس جامعه آماری، محیط پژوهش، روشهای تحلیل آماری و روشهای گردآوری اطلاعات را بیان میکند. در مرحله بعد با استفاده از روش تصادفی، نمونهگیری انجام شده و دو گروه تجربی (گروهی که قرار است مورد آزمایش قرار گیرد) و گروه شاهد (گروهی که تحت آزمایش قرار نمی گیرد) انتخاب می شوند. گروه تجربی در طی مدت مورد نظر (یک ترم یا یک سال تحصیلی) مورد تشویق قرار میگیرد ولی گروه کنترل تشویق نمیشود. در پایان دوره یافتهها و نتایج، تجزیه و تحلیل شده و با گروه کنترل مقایسه میگردد و نهایتاً پیشنهادهایی ارائه میگردد.
ح . روش پژوهشی نیمه تجربی- این روش که برای اولین بار در سال 1957 توسط کمپبل مطرح شد، به این دلیل بود که انجام تحقیق به روش قبلی، به دلیل نیاز به انتخاب دو گروه شبیه به یکدیگر، بسیار مشکل زمان بر و پرهزینه می باشد . روش تحقیق نیمه تجربی به سه شکل زیر قابل اجرا میباشد :1. طرح تحقیق نیمه تجربی با بکارگیری، پیش آزمون و پس آزمون، با استفاده از گروههای تجربی و کنترل، بدون انتخاب تصادفی . 2.طرح تحقیق نیمه تجربی با بکارگیری چند پیش آزمون و چند پس آزمون، با استفاده از یک گروه آزمودنی . 3.طرح تحقیق نیمه تجربی با بکارگیری چند پیش آزمون و چند پس آزمون، با استفاده از گروههای تجربی و کنترل، بدون انتخاب تصادفی. (چون توضیح درباره روش پژوهش نیمه تجربی و انواع آن مفصل بوده و باعث افزایش حجم مقاله می گردد لذا، پیشنهاد می شود برای کسب اطلاعات دقیق به کتاب های روش تحقیق در علوم اجتماعی و انسانی مراجعه شود )
11.جامعه و نمونه آماری پژوهش (نمونه گیری ): جامعه آماری عبارت است از مجموعه ای از افراد یا اشیایی که دارای ویژگی های همگن و قابل اندازهگیری باشد. به عنوان مثال اگر پژوهشگری بخواهد درباره دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف، پژوهشی انجام دهد، جامعه آماری مورد نظر، دانشجویان آن دانشگاه می باشند .
راهنمای قدم به قدم شروع یک تحقیق : نمونه آماری . عبارت است از یک گروه انتخاب شده از جامعه مورد نظر که باید دارای خصوصیات و صفات جامعه آماری باشد تا بتوان نتایج پژوهش به دست آمده از نمونه را به جامعه تعمیم داد. در انتخاب نمونه آماری باید موارد زیر رعایت شود:
الف-نمونه آماری با توجه به اهداف پژوهش انتخاب شود .ب-تعداد (حجم) نمونه آماری باید قبل از شروع پژوهش دقیقا مشخص شود .پ-انتخاب نمونه باید بدون اعمال غرض و تعصب صورت گیرد .
12.روش های نمونهگیری: به منظور انتخاب نمونه (n) پژوهش از جامعه مادر (n) ، به دور از اِعمال نظر و تعصب و جانبداری، روشهایی وجود دارد که عبارتند از :الف. روش نمونه گیری تصادفی ساده، ب. روش استفاده از جدول اعداد تصادفی، پ.روش نمونه گیری ناحیه ای یا خوشهای، ت. روش نمونه گیری طبقاتی (برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد جامعه، نمونه آماری و روش های نمونه گیری به کتاب های آمار مراجعه شود ).
13.روش های گردآوری داده ها: برای جمع آوری دادههای مورد نیاز یک طرح پژوهشی میتوان از روشهای زیر استفاده نمود .1.مشاهده(دیدن ) 2.انجام مصاحبه 3.تکمیل پرسش نامه 4.بررسی اسناد و مدارک(آرشیو و کتابخانه ).پژوهشگر با توجه به نوع پژوهش، روش پژوهش و نوع داده هایی که قصد جمع آوری آنها را دارد، تصمیم می گیرد از چه روشی استفاده نماید. (جهت آگاهی بیشتر از ویژگی، مزایا، ضعف ها و موارد استفاده هر یک از چهار روش بالا به کتاب های آمار مراجعه شود ).
14.روش تجزیه و تحلیل داده ها : بعد از جمعآوری اطلاعات (داده ها) پژوهشگر با استفاده از روشهای آماری، به تجزیه و تحلیل دادهها پرداخته و سپس آنها را تفسیر مینماید. در بسیاری از موارد لازم است پژوهشگر دادهها را به صورت جداول و نمودارها ارایه داده و با استفاده از فرمول های آماری داده ها را تجزیه و تحلیل نماید .
راهنمای قدم به قدم شروع یک تحقیق : در تجزیه و تحلیل و تفسیر نتایج به دست آمده، پژوهشگر باید متوجه باشد که نباید با قاطعیت ادعا نماید که داده ها چیزی یا امری را ثابت می کند بلکه، همواره باید در نتیجه گیری های خود از پیش جمله هایی نظیر «چنین نشان می دهد» ، «امکان دارد»، «می توان حدس زد» ، «این طور به نظر می رسد » ، «احتمال دارد» و .. استفاده نماید زیرا، داده های گردآوری شده همواره صددرصد واقعی نبوده و در موارد زیادی انعکاسی از واقعیت می باشند. (وقتی سن فردی سوال می شود پاسخ داده واقعی است ولی، چنان چه از کسی در مورد حادثه ای که شاهد وقوع آن بوده سوال می شود پاسخ، انعکاسی از واقعیت می باشد ).
15.خلاصه پژوهش و پیشنهادها: در پایان تحقیق لازم است خلاصه ای از پژوهش، به صورت جامع و دقیق، ارایه شود . در این قسمت موضوعهای اساسیای که در تحقیق به بررسی آنها پرداخته شده است، از بیان مسئله، اهمیت و ضرورت انجام پژوهش، فرضیهها، سوالها و یا هدفهای کلی و ویژه پژوهش، روش انجام کار دیدگاه های نظری درباره موضوع پژوهش، مراحل انجام کار تا تحصیل یافتهها و تجزیه و تحلیل یافته ها باید به صورتی بسیار خلاصه و روشن آورده شود تا خواننده با مطالعه این قسمت بتواند تصویری صحیح، دقیق و روشن از آن چه انجام شده در ذهن خود به دست آورد.
راهنمای قدم به قدم شروع یک تحقیق : (در مورد پایان نامه ها دانشگاهی استادان با مطالعه خلاصه تحقیق در جلسه دفاعیه حاضر می شوند ).در پایان همین قسمت پژوهشگر دستاوردهای پژوهش را ارایه می نماید. مثلا نتایج این پژوهش در چه زمینه هایی می تواند مورد استفاده قرار گیرد. الگو یا الگوهایی، براساس موضوع پژوهش پیشنهاد می شود. محدودیت های پژوهش – اعم از محدودیت هایی که در کنترل پژوهشگر قرار داشته اند و یا خارج از کنترل وی بوده اند- بیان می گردد. پیشنهادهایی برای پژوهش های بعدی و پیوست ها(شامل سوال های مصاحبه، نمونه ای از پرسش نامه، نمونه هایی از مکاتبات انجام شده با دستگاه ها و …) ارایه می گردد .پژوهش های علمی و یا پایان نامه های تحصیلی در فصل هایی به شرح زیر تشکیل می گردد . فصل اول- طرح پژوهش، فصل دوم- دیدگاههای نظری یا ادبیات پژوهش، فصل سوم- متدولوژی یا روش و مراحل اجرای پژوهش، فصل چهارم- یافته های پژوهش، فصل پنجم- تجزیه و تحلیل یافته ها، فصل ششم- خلاصه پژوهش و پیشنهادها. در برخی از پژوهش ها و رساله های تحصیلی فصل های چهارم و پنجم در یکدیگر ادغام می شود . علاوه بر فصلهای بالا، در ابتدا قبل از فصل اول پیش گفتار، فهرست مطالب، جدول ها و شکل ها و پس از فصل ششم فهرست منابع، نمونه ای از پرسش نامه ها- در صورت استفاده- و نمونه ای از مکاتبه های انجام شده با دستگاه ها، برای کسب اطلاعات ، ارایه می گردد.
سارا مبینی ها-کارشناس ارشد روانسنجی
منتشر شده در شماره 43 ماهنمامه روان بنه
