چگونه پژوهش کنیم؟ راهنمای قدم به قدم شروع یک تحقیق علمی برای مبتدیان در دو قسمت : برای انجام هر نو پژوهشی، اولین و اساسی ترین گام، تهیه طرحی جامع و کامل در این زمینه می باشد. معمولا انجام این مرحله برای بسیاری از پژوهشگران بسیار مشکل می باشد.
گروهی معتقدند که تهیه طرح پژوهش، در واقع، «جهتیابی پژوهشی» میباشد، به این معنا که پس از تهیه طرح، پژوهشگر فقط باید خود را ملزم بداند که در چارچوب طرح نوشته شده حرکت نماید . مقدمه برای انجام هر نوع پژوهشی، اولین و اساسیترین گام، تهیه طرحی جامع و کامل در این زمینه میباشد.
چگونه پژوهش کنیم؟ رئوس مطالب مربوط به تهیه و تنظیم طرحهای پژوهشی عبارتند از:
1- تعریف تحقیق یا پژوهش: در اصطلاح علمی تحقیق یا پژوهش عبارت است از بکار گرفتن روشهایی منطقی و دقیق توام با طرح و اندیشه برای کشف حقیقت. پژوهنده با انجام کارهای پژوهشی منظم سعی بر این دارد، واقعیت های پیرامون خود را به درست و صحیح شناخته و روابط حاکم بین امور را پیدا نماید و در نهایت، پاسخ سوالهای خود را یافته و راه حل مشکل و مسئله را پیدا کند.
2.انواع تحقیق : با توجه به انگیزه پژوهنده در انجام یک کار تحقیقی، میتوان تحقیق را به دو نوع بنیادی و کاربردی تقسیم بندی نمود .
الف- تحقیق بنیادی: در این نوع تحقیق، پژوهشگر توجهای به قابل استفاده بودن نتایج حاصل، در مسایل زندگی ندارد. کشف حقیقت و ارایه اطلاعات جدید انگیزه وی در پژوهش بوده حُسن و قُبه یافتهها مورد توجه نمیباشند. (اگرچه در بیشتر موارد کشف حقایق حاصل از این نوع تحقیقات ممکن است در زمان انجام تحقیق، کاربردی نداشته و مورد توجه قرار نگیرد ولی، اغلب پس از گذشت مدتی نتایج تحقیقات بنیادی به صورت کاربردی مورد استفاده قرار میگیرد.)
ب- تحقیق کاربردی: این نوع تحقیق به منظور یافتن پاسخ برای مشکلات اجتماعی و انسانی انجام گرفته و هدف پژوهشگر برخورد و ارایه راهحل برای آنها میباشد. نظیر شناخت عواملی که باعث کمکاری و رشوهگیری در یک سازمان میشود و یافتن راهحل برای آن.
3.فرضیه تحقیق: فرضیه، بیانی است حدسی یا علمی و مبتنی بر دانش و آگاهیهای قبلی پژوهشگر که، روابط بین دو یا چند متغیر را مورد بررسی قرار میدهد. وقتی فرضیهای را عنوان میکنیم در حقیقت میگوییم «اگر شرایط چنین و چنین رخ دهد، نتایج چنان و چنان خواهد شد». (فرضیه در واقع حالت خاصی از نظریه(تئوری) است . پژوهشگر با آزمون فرضیه، نظریه را شکل داده و دانش و آگاهی جدیدی را تولید مینماید ).
با توجه به این که فرضیه بیانی حدسی در باره روابط بین دو یا چند متغیر است لذا، باید با آزمایش سنجیده شود. یعنی پژوهشگر در جریان تحقیق حدسهای خود را امتحان میکند تا، علت واقعی مشکل را یافته و راهحل درست را پیدا نماید. اشاره شد که پژوهشگر برای بیان چگونگی روابط بین متغیرها فرضهایی را مطرح ساخته و روابط متغیرها را معمولاً مورد بررسی و دستکاری قرار میدهد. حالتهای مختلف چگونگی روابطی که ممکن است بین متغیرها وجود داشته باشد به شرح زیر است :
الف- چگونه پژوهش کنیم؟ فرضیه بررسی تفاوت تاثیر: در این فرضیه پژوهشگر به دنبال بررسی و مقایسه تفاوت تاثیر دو یا چند متغیر مستقل بر متغیر وابسته میباشد. مثالهایی از این نوع فرضیه عبارتند از «بررسی نقش بکارگیری مدیریت آمرانه و یا مدیریت بر اساس مشورت با کارکنان و تاثیر آن بر بازدهی کارخانه». یا «میزان فشار روانی بر پرستاران بخش های مراقبت های ویژه با میزان فشار روانی بر پرستاران بخشهای داخلی و جراحی تفاوت ندارد ».
و یا «میانگین نمره های دانشجویانی که با روش «الف» آموزش داده میشوند از میانگین نمرههای دانشجویانی که به روش «ب » آموزش میبینند بیشتر است ». در این گونه پژوهشها برای آزمون فرضها، نتایج به دست آمده از آزمونهای آماری را با استفاده از مفاهیم آمار استنباطی مورد تجزیه و تحلیل قرار میدهند.
ب-چگونه پژوهش کنیم؟ فرضیه بررسی میزان همبستگی و رابطه چند متغیر: در این نوع از فرضیه ها پژوهشگر میزان رابطه همبستگی و جهت آن بین دو یا چند متغیر را بررسی و مطالعه مینماید. یعنی پژوهشگر صرفاً درصدد کشف مقدار (شدت) و جهت همبستگی متغیرهای مورد مطالعه میباشد و نه یافتن رابطه علت و معلولی بین آنها. مثال «میزان آگاهی بیماران قبل از جراحی با میزان اضطراب آنها ارتباط دارد» و یا «بررسی پرداخت پاداش نقدی و رابطهی آن با پیشرفت کار ».
در پژوهشهایی با این گونه فرضها، نتایج به دست آمده از آزمونهای آماری میتواند صفر تا یک باشد. «صفر» به معنی نبودن رابطه همبستگی و «یک» بیانگر وجود رابطه همبستگی بسیار زیاد (صددرصد) بین متغیرها میباشد. اگر ارتباط و همبستگی بین متغیرها مستقیم (همسو) باشند همبستگی مثبت (+) و اگر بین متغیرها ارتباط معکوس وجود داشته باشد همبستگی منفی(-) خواهد بود.
به عبارت دیگر اگر افزایش یک متغیر باعث افزایش متغیر دیگر شود و برعکس، میگویند بین دو متغیر رابطه مستقیم وجود دارد، و اگر افزایش یک متغیر باعث کاهش متغیر دیگر شود و برعکس، در این حالت میگویند بین دو متغیر ارتباط معکوس وجود دارد. (مثال رابطه مستقیم، درآمد و پس انداز و مثال رابطه معکوس پس انداز و مصرف میباشند .
پ-چگونه پژوهش کنیم؟ فرضیه بررسی وجود رابطه علت و معلولی : در این قبیل از فرضیهها، پژوهشگر به دنبال کشف و تعیین وجود رابطه علت و معلولی بین دو یا چند متغیر است. به بیان دیگر هدف وی فقط تعیین ارتباط و همبستگی دو یا چند متغیر نیست بلکه، وی می خواهد بیان کند که متغیری (یا متغیرهایی) علت به وجود آمدن متغیر دیگر است.
مثال «علت پیشرفت دانشجویان رشته علوم اجتماعی هوش آنان میباشد ». یا «بررسی علل سقوط هواپیما شرکت الف در مسیر پرواز به شهر ب » و «بررسی علل ورشکستگی شرکت ج »در این گونه پژوهشها نیز برای آزمون فرض ها، نتایج به دست آمده از آزمون های آماری را با استفاده از مفاهیم آمار استنباطی مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهند .
4.بیان فرضیه (موضوع تحقیق ): موضوع تحقیق ممکن است از تجربه های انسان سرچشمه بگیرد که در این صورت باید فرضیهای ساخته و این تجربهها را در چارچوب فرضیه آزمون نمود. دومین منبع فرضیه، استفاده از نظریههای علمی است و سومین آبشخور فرضیه، بررسی پژوهشهای دیگران و ادامه راه آنها میباشد.
مهمترین اقدام در کار پژوهش بیان موضوع مورد نظر به صورت علمی میباشد. یعنی مسئله مورد نظر را باید به صورتی مطرح نمود که روشن و گویا بوده و دامنه آن محدود باشد تا بتوان آن را در بوته آزمون قرار داد. مثال، انتخاب عنوان «بررسی وضعیت اقتصادی در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان » قابلیت پژوهش ندارد، چون مسئله مطرح شده کلی و مبهم است .
«وضعیت اقتصادی » عنوانی گویا نیست و ابهام زیادی دارد. همچنین عنوان «دانش آموز» شامل کلیه کسانی میباشد که در مقاطع مختلف ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان تحصیل مینمایند. و نیز محیط پژوهشی (مکانی که پژوهش در آن انجام می شود) بسیار گسترده است. برای این که پژوهش قابل اجرا باشد باید عنوان آن را به صورت زیر تغییر داد. مثال «بررسی وضعیت اقتصادی خانواده های کارمند، در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان سال دوم راهنمایی مدارس دولتی شهرستان بابل »
5.فرضیه صفر (فرضیه پوچ یا آماری ): فرضیه صفر در برابر (تقابل) فرضیه تحقیق قرار دارد. در فرضیه تحقیق، وجود «تفاوت » یا «همبستگی » و یا «رابطه علت و معلولی » بین چند متغیر مطرح میگردد. فرضیه صفر میگوید «تفاوت » ، «همبستگی » و یا «رابطه علت و معلولی » بین متغیرها وجود ندارد. مگر آن که با ارایه دلایلی بتوان وجود آنها را آزمون و اثبات نمود. فرضیه پوچ یا آماری (فرضیه صفر) در واقع، هدفش رد فرضیه تحقیق میباشد.
اگر این فرضیه پس از آزمون تایید شود و مورد پذیرش قرار گیرد، به معنی آن است که فرضیه تحقیق رد شده و از نظر آماری معنا ندارد. اگر فرضیه پوچ پس از آزمودن رد شود، این امر، بیانگر آن است که فرضیه تحقیق مورد قبول بوده و از نظر آماری قابل پذیرش است. به مثال هایی از فرضیه تحقیق و فرضیه صفر(فرضیه پوچ یا آماری) توجه فرمایید:
فرضیه تحقیق: «بین پرداخت پاداش نقدی به کارگران کارخانه الف و بازدهی کارخانه همبستگی وجود دارد »
فرضیه پوچ: «بین پرداخت پاداش نقدی به کارگان کارخانه الف و بازدهی کارخانه همبستگی وجود ندارد ».
ف. ت: «بین تدریس به روش الف و تدریس روش ب تفاوت وجود دارد ».
ف. پ: «بین تدریس روش الف و تدریس روش ب تفاوت وجود ندارد ».
ف. ت: «ضعف آموزشی خلبان موجب سقوط هواپیمای شرکت الف در مسیر پرواز شهر آ به شهر ب شده است ».
ف. پ: « ضعف آموزشی خلبان موجب سقوط هواپیمای شرکت الف در مسیر پرواز شهر آ به شهر ب نشده است ».
ف. ت: سربازان بی سواد، بعد از خدمت سربازی، باسواد شده، مهارتی کسب نموده و روحیه همکاری در آنها تقویت می گردد ».
ف. پ: «رفتار سربازان بی سواد، قبل و بعد از خدمت سربازی یک سان بوده و تغییرات مهمی در آنها به وجود نمی آید ».
ف . ت: «نظام جدید آموزش و پرورش باعث می شود تا دانش آموزان به استعدادهای درونی خود بیشتر از توجه به قبولی در دانشگاه ها اهمیت دهند »
.ف . پ: «نظام جدید آموزش و پرورش نتوانسته موجباتی را فراهم سازد تا دانش آموزان به استعدادهای درونی خود بیشتر از توجه به قبولی در دانشگاه ها اهمیت دهند ».
رابطه ریاضی بین متغیرها در فرضیه صفر :الف. در مورد «تفاوت » می باشد، یعنی بین عملکرد متغیرها تفاوتی نیست .ب. در مورد «همبستگی » می باشد، یعنی بین متغیرها رابطه همبستگی وجود ندارد .پ. در مورد «رابطه علت و معلولی » می باشد، یعنی بین متغیرها رابطه علت و معلولی وجود ندارد .
6.تعریف متغیر: متغیرها، آن شرایط یا خصوصیاتی هستند که بتوانند تغییر نمایند. مثلاً در پژوهش «بررسی میزان فشار روانی در پرستاران شاغل در بخش مراقبت های ویژه بیمارستان های دولتی تهران و ارتباط آن با کیفیت مراقبت های پرستاری ارایه شده توسط آنها ». موارد زیر جزو متغیرهایی هستند که باید مورد مطالعه قرار گیرند . الف. میزان فشارهای روانی ب. کیفیت مراقبتهای پرستاری. متغیرها از نظر نقشی که در تحقیق دارند به سه دسته تقسیم می شوند:
الف.چگونه پژوهش کنیم؟ متغیر مستقل یا تاثیرگذار – این متغیر در تغییرات خود مستقل بوده و به سایر عوامل پژوهش دستکاری و کنترل میکند تا رابطه علت و معلولی آنها را با متغیر دیگر- در موقعیتی ویژه- مشاهده و بررسی نماید. در مثال بالا «میزان فشار روانی» پرستاران، متغیر مستقل است.
ب.متغیر وابسته یا تاثیرپذیر – آن شرایط و ویژگیای است که وقتی پژوهشگر، متغیر مستقل را در موضوع تحقیق وارد یا خارج نموده و یا آن را تغییر میدهد، ظاهر یا محو شده و یا تغییر نماید. به بیان دیگر متغیر وابسته به خودی خود وجود نداشته و محصول اِعمال و یا تغییرات متغیر مستقل است. در مثال بالا «کیفیت مراقبتهای پرستاری » متغیر وابسته است .
پ. متغیرهای ناخواسته (نامربوط )- در تحقیات علوم تجربی(مادی)، تمام متغیرها تحت کنترل پژوهشگر میباشد. به بیان دیگر دانشمندان علوم مادی با پدیدههایی رو به رو هستند که فیزیکی بوده و در کنترل آنهاست. ولی، در تحقیقات علوم انسانی که موضوع اساسی آن «رفتار» انسان به طور کلی است، متغیرهای ناخواسته زیادی وجود دارند که کنترل تمام آنها غیرممکن میباشد. متغیرهای ناخواسته متغیرهایی هستند که، یا مورد نظر پژوهشگر نبوده و یا وی قادر به کنترل آنها نمیباشد ولی، بر نتیجه تحقیق تاثیر میگذارد. در مثال یاد شده، سن پرستاران، جنس پرستاران، نوع بیماران بستری در بخش، مدیریت بیمارستان و سطح استانداردهای بیمارستان، جزو متغیرهای ناخواسته میباشند که، بر کیفیت کار پرستاران تاثیر میگذارد و چنانچه کنترل و یا حداقل شناسایی شوند نتیجه پژوهش را غیر قابل اعتماد خواهد ساخت. برخی از متغیرهای ناخواسته قابل کنترل پژوهشگر نمیباشد ولی، باید آنها را شناسایی نموده و در قسمت «محدودیتهای پژوهشی » به آنها اشاره نماید. متغیرهای ناخواستهای هم وجود دارند که توسط پژوهشگر قابل کنترل میباشد، این قبیل متغیرها در واقع محدودیتی است که پژوهشگر خودش ایجاد مینماید. این محدودیتها باید در قسمت «محدودیتهای پژوهشگر » در پایان تحقیق اشاره شود.
7.زمینه و تاریخچه موضوع پژوهش (ادبیات پژوهش): در این قسمت اهمیت مسئله پژوهش شرح داده می شود یعنی، خواننده با مطالعه این قسمت متوجه میشود که به چه دلایلی لازم بوده و ضرورت داشته تا این پژوهش انجام گیرد در این بخش تاریخچه موضوع پژوهش توسط دیگران، نتایج مطالعات انجام گرفته در گذشته و کتابها، مجلهها، مقالهها و … و هر نوع بررسی انجام شده در باره موضوع تحقیق توسط دیگران مطرح می شود.
8. سوال های ویژه پژوهش: قبلاً گفته شد که فرضهای پژوهش باید مورد آزمایش قرار گیرد و در نهایت مشخص شود که مورد قبول هستند یا خیر. در برخی از پژوهشها، طرح فرضها به شکلی که بتوان از طریق آزمونهای آماری، پذیرش یا رد آنها را آزمود میسر نیست. در این موارد فرضهای تحقیق به صورت سوال مطرح میشود که به آن «سوالهای ویژه پژوهش» میگویند
. پژوهشگر، در پایان کار باید قادر باشد به این سوالها پاسخی مناسب دهد. برای مثال، در ارتباط با موضوع «بررسی ویژگیهای روانی- اجتماعی نوجوانان بزهکار » سوالها میتواند به صورت زیر مطرح شود و پژوهشگر پس از انجام پژوهش پاسخ آنها را به دست خواهد آورد: الف. نوجوانان بزهکار دارای چه زمینه های فردی مشترک هستند؟ ب. نوجوانان بزهکار دارای چه زمینه های خانوادگی مشترک هستند؟ پ. نوجوانان بزهکار دارای چه زمینه های اقتصادی مشترکی هستند؟
9. پیش فرضها : پیش فرضها بیانیههایی درباره ویژگیهای موضوع یا جامعه مورد بررسی هستند که درستی و اعتبار آنها پذیرفته شده و مورد قبول بوده و نیازی به استدلال ندارد. در واقع موضوع پژوهش و انجام آن بر اساس این پیش فرضها بنا شده است. پیش فرضها مانند پایههایی هستند که ساختمان پژوهشی بر روی آنها بنا میگردد. چنانچه این پایهها وجود نداشته یا سست باشد کار پژوهشگر قابل نقد و ایراد بوده و میتوان وی را مورد سوال قرار داد.
پژوهشگر باید پیشفرضهای مربوط به پژوهش خود را به خوبی شناسایی کرده و به صورت روشن و صریح بیان نماید. به چند مثال زیر توجه فرمایید: در ارتباط با موضوع تحقیق «ارزیابی کیفیت مراقبت های پرستاری » پیش فرض عبارت است از «بیماران نیاز به مراقبت های پرستاری دارند و بدون این مراقبت ها حیاتشان در خطر است ». یا در موضوع تحقیق «تاثیر حرکت دادن بیمار در جلوگیری از تشکیل شدن لخته خون در رگ ها ».
پیش فرض عبارت است از «توقف خون و یا حرکت کند خون در رگ ها تشکیل لخته را تسریع می کند ». یا در تحقیق «مطالعه روش تدریس در یک دانشکده پرستاری ». موضوع پیش فرض این است «پرستاری مانند نظامهای عملی دیگر احتیاج به روش آموزشی دارد که دانشجو را قادر سازد تا دانش خود را در عمل به کار برد ».
ادامه مطلب را در شماره بعدی مطالعه کنید…
سارا مبینی ها-کارشناس ارشد روانسنجی
چگونه پژوهش کنیم؟ منتشر شده در شماره 42 ماهنامه روان بنه
