فائزه جان محمدی.کارشناس ارشد روانشناسی کودکان استثنایی
معرفی پرسش نامه
با تأکید بر دیدگاه دو مفهومی باس، پرسش نامه رهبری چندعاملی به شرح زیر طراحی گردید:
ابتدا از ۷۸ مدیر اجرایی خواسته شد تا ویژگی‌های یک رهبر را که تأثیرگذار بود را توصیف کنند و عاملی که برای نقش آن‌ها اهمیت داشت را بیان کنند و نظرشان را در مورد چگونگی عمل بهترین رهبران در واداشتن دیگران به وظایف فراتر از علایق شخصی خود و صرفاً به خاطر بهبود شرایط گروه بیان کنند. در این بررسی سؤالاتی را نیز که از ادبیات گذشته در مورد رهبری فرهمند ارائه‌شده بود به پرسش‌ها افزوده شد. سپس با تأکید بر مباحث نظری در دسترس ۱۴۲ پرسش توسط ۱۱ خبره در زمینه عوامل رهبری تبدیلی و تبادلی مرتب شدند. روال اصلاح پرسش‌ها بدین طریق بود که یک پرسش صرفاً در صورتی حفظ می‌گردید که حداقل ۸۰% افراد خبره درباره آن اتفاق‌نظر داشته باشند. درنهایت ۷۳ سؤال بر اساس نظر افراد خبره مرتب شدند و توسط ۱۷۶ افسر نظامی ایالات‌متحده مورد ارزیابی قرار گرفت.
در نمونه نهایی کنونی ۴۵ سؤال در پرسش نامه چند عملی گنجانده شد. این پرسشنامه دارای دو فرم مجزا است. در یک فرم آن کارکنان به ارزیابی یک مدیر می‌پردازند و در فرم دیگر هر مدیر عملکرد خود را ارزیابی می‌کند. این پرسشنامه حاوی سؤالاتی در مورد ابعاد رهبری تبدیلی و تبادلی است و این ابعاد نیز موارد زیر را در برمی‌گیرد.
ابعاد رهبری تبدیلی عبارت‌اند از:
نفوذ آرمانی: رفتارها و ویژگی‌هایی در رهبر که باعث می‌شود تا به‌عنوان سرمشق پیروان٫مورد تحسین ٫احترام و اعتماد قرار گیرد و پیروان رهبر را به‌عنوان فردی باقابلیت‌های فوق‌العاده، دارای پشتکار و اراده بدانند. (باس و ریگ گیو، ۲۰۰۶). رهبرانی که مورداحترام زیردستانشان هستند؛ و نفوذ شگرفی در پیروان خوددارند.
انگیزش الهامی: ایجاد و بیان یک دیدگاه واقع‌بینانه، قابل‌اعتماد، جالب و جذاب از آینده سازمان (رابینز، ۱۹۹۶, ترجمه پارسائیان و اعرابی، ۱۳۸۶). رهبرانی که چشم‌اندازی قوی از آینده دارند و می‌توانند آن را به پیروان خود القا کنند.
تحریک عقلانی: ایجاد خلاقیت و نوآوری از طریق پرسش درباره مفروضه‌ها، طرح مسئله و انجام امور از طریق روش‌های نو (باس و ریگ گیو، ۲۰۰۶). رهبرانی که پیروان خود را در جهت زیر سؤال بردن فرضیه‌ها ترغیب می‌کنند.
ملاحظه فردی: توجه رهبران به نیازهای هر پیرو برای دستیابی به موفقیت یا رشد با ایجاد فرصت‌های جدید یادگیری و حمایت از آنان (باس و ریگ گیو، ۲۰۰۶). رهبرانی که بر افراد به‌عنوان یک فرد و نه یک عضو گروه برخورد می‌کنند.
ابعاد رهبری تعادلی عبارت‌اند از:
پاداش اقتضایی : رهبر و پیرو برای آنچه بایستی انجام شود و شرایط و کیفیت کار موردنظر همچنین پاداش موردنظر به توافق می‌رسند. (باس و ریگ گیو، ۲۰۰۶). رهبرانی که به مبادله منابع می‌پردازند.
مدیریت فعالیت – انتظار: رهبر وظایف لازم را برای تشخیص انحراف از استانداردها و خطاها انجام می‌دهد و بر زیردستان نظارت دارد. (باس و ریگ گیو، ۲۰۰۶). نظارت بر انحراف افراد از نقش‌ها و استانداردها و تصحیحی آن‌ها.
مدیریت منفعل – انتظار: رهبر به شکل غیرفعال منتظر می‌ماند تا انحراف از استانداردها و خطای در انجام وظایف پیروان رخ دهد سپس اقدام به اصلاح آن‌ها می‌کند. (باس و ریگ گیو، ۲۰۰۶). عدم دخالت در امور مگر زمانی که استانداردها رعایت نشده باشند.
بی‌بندوباری: نوعی از رهبری است که در آن رهبر از تصمیم‌گیری خودداری و مسئولیت‌ها را واگذار می‌کند. (باس و ریگ گیو، ۲۰۰۶). عدم پذیرش مسئولیت و عدم تمایل به تصمیم‌گیری.
در پرسشنامه فوق برای هرکدام از ابعاد یادشده در زمینه تبدیلی ۴ سؤال طراحی‌شده اما نفوذ آرمانی ۸ سؤال را به خود اختصاص داده است. ضمناً نفوذ آرمانی به دو شکل اسنادی و رفتاری تفکیک‌شده و برای هر حیطه ۴ سؤال طراحی‌شده است.
در زمینه رهبری تبدیلی برای هر عامل ۴ سؤال طراحی‌شده و ۹ سؤال باقی‌مانده نیز به بررسی اثربخشی، خوشنودی شغلی و عملکرد بالا پرداخته است. در بین این سؤالات ۲ سؤال مربوط به اثربخشی، ۴ سؤال مربوط به خشنودی شغلی و ۳ سؤال نیز مربوط به عملکرد بالا است.
روش نمره‌گذاری پرسش نامه رهبری چندعاملی (MLQ)
مقیاس به کار گرفته‌شده در این ابزار به شکل درجه‌بندی است و به‌صورت زیر نمره‌گذاری می‌شود:
گزینه «مکرراً اما نه همیشه» دارای امتیاز ۴، گزینه «اکثر اوقات» دارای امتیاز ۳، گزینه «بعضی‌اوقات» دارای امتیاز ۲، گزینه «هرازچندگاه» دارای امتیاز ۱ و گزینه «اصلاً» دارای امتیاز صفر است.
دامنه نمره‌گذاری در این پرسشنامه در دو بعد رهبری تبادلی و رهبری تبدیلی منظور می‌گردد. به‌طوری‌که سؤالات مرتبط با رهبری تبدیلی را با یکدیگر جمع نموده و از سویی سؤالات مرتبط با رهبری تبادلی نیز با یکدیگر جمع زده می‌شوند و دو نمره نهایی از پرسشنامه به دست می‌آید.
پرسشنامه MLQ به پاسخگویان این امکان را می‌دهد که تعداد دفعات بروز رفتار نگرش‌ها و ارزش‌های مسئول خود را بسنجد.
اعتبار و روایی پرسش نامه رهبری چندعاملی (MLQ)
در مطالعه‌ای با ۱۲۰۰ نفر نمونه دن هاتورگ و دیگران (۱۹۷۷) پس از حذف ۴ سؤال از پرسشنامه که مدیریت منفعل – انتظار را اندازه می‌گرفت اعتبار پرسشنامه را برای رهبری تبادلی از ۶۰/۰ به ۷۹/۰ افزایش داده‌اند. همچنین پس از افزودن ۴ سؤال مذکور به مقیاس افزایش اعتبار مقیاس رهبری بی‌بندوبار را نیز از ۴۹/۰ به ۷۲/۰ افزایش دادند.
روایی و پایایی پرسش نامه چندعاملی رهبری (MLQ) بر اساس مطالعات متعددی از سوی سازندگان آن و همچنین محققین دیگر به اثبات رسیده است. ازجمله باس و آوولیو (۱۹۹۷)، پایایی MLQ را بر اساس نتایج ۱۴ مطالعه مستقل که تشکیل یک نمونه کلی از ۳۵۷۰ پاسخگو را داده بودند، بین ۸۱/۰ تا ۹۴/۰ در مشاغل تجاری، صنعتی، نظامی و پزشکی گزارش کرده‌اند.
در پژوهش ستاری و همکاران (1385) جهت ارزیابی اعتبار پرسشنامه چندعاملی رهبری، از روش دونیمه کردن و آلفای کرونباخ استفاده شد و جهت محاسبه روایی آن، این پرسشنامه همراه با پرسشنامه عقیده رهبری (که جهت همبسته کردن آن به‌کاررفته بود)، در وزارت صنایع و معدن روی 80 نفر از مدیران این مجموعه اجرا شد که نتیجه به‌صورت زیر بود:
جدول ضرایب پایایی و روایی سبک‌های رهبری تبدیلی و تبادلی
| سبک رهبری تبدیلی | ۸۱/۰ | ۶۸/۰ | ||||
| سبک رهبری تبادلی | ۷۶/۰ | ۶۳/۰ | ||||
| مکرراً، نه همیشه | اکثر اوقات | بعضی‌اوقات | هر از چند گاهی | اصلاً | ||
| ۴ | ۳ | ۲ | ۱ | ۰ | ||
”
از این پرسش نامه می‌توان در بسیاری از پژوهش‌های مربوط به حیطه روانشناسی صنعتی و سازمانی بهره برد.
منبع:
بررسی روابط بین هوش هیجانی و سبک‌های رهبری تبدیلی و تبادلی مدیران و رابطه متغیر اخیر با رفتار مدنی سازمانی کارکنان در یک شرکت صنعتی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته روانشناسی صنعتی و سازمانی. فاطمه غلام شالباف
