تعریف تحقیق چیست و ویژگیهای آنچه می‌باشد؟

تعریف تحقیق چیست و ویژگیهای آنچه می‌باشد؟ در مباحث علمی، غالباً مفاهیم تحقیق و روش علمی به‌صورت مترادف به‌کاربرده میشوند. اگرچه بین این دو مفهوم، وجوه مشترک معنایی وجود دارد، ولی تمیز دادن این دو از هم به فهم آنها کمک میکند. تحقیق، در مقایسه با روش علمی، روندی رسمیتر، منظمتر و قویتر است. تحقیق با ساختار منظمتری از کنکاش توأم است که معمولاً به‌نوعی ثبت مراحل و گزارش نتایج و دستاوردها منجر میشود. هرچند میتوان روش علمی را بدون تحقیق، به کار گرفت، ولی تحقیق علمی را نمیتوان بدون روش و جوهر علمی انجام داد؛ بنابراین، تحقیق، مرحلهی تخصصیتر از روششناسی علمی است.

برخی از افراد درکی سطحی از تحقیق دارند و تصور میکنند پژوهشگر، فردی عجیب و درونگراست که از جمع دوستان خود گریخته و به عجایب و کیمیاگریهای آزمایشگاهی خود پناه برده است و در لابه‌لای لولههای آزمایشگاهی به انجام کارهای اسرارآمیز خود مشغول است. درواقع، موضوع کاملاً برعکس است. تحقیق به‌هیچ‌وجه یک مسئلهی اسرارآمیز نیست. صدها هزار نفر به‌صورت فردی و گروهی و در بسیاری مواقع در کارخانهها، مدارس یا مجتمع‌های آموزشی و آزمایشگاهها، به تحقیق میپردازند. اهمیت تحقیق را میتوان بر اساس وقت، نیروی انسانی و مادی عظیمی که مراکز صنعتی، کشاورزی، دانشگاهی و حرفهای درراه آن صرف میکنند، درک کرد. راز احیا و رشد فرهنگی و علمی، پژوهش است. پژوهش زنگار جهل را میزداید، حقایق را آشکار میکند و راه را برای حل مسائل و مشکلات پیچیدهی انسانی هموار میسازد دلاور، 1374.

تحقیق را میتوان به تجزیه‌وتحلیل و ثبت عینی و سامانمند مشاهدات کنترلشده که ممکن است به پروراندن قوانین کلی، اصول یا نظریههایی بیانجامد و به پیشبینی و یا احتمالاً به کنترل نهایی رویدادها منتج شود، تعریف کرد.

تعریف تحقیق چیست و ویژگیهای آنچه می‌باشد؟ چون چنین تعریفی نسبتاً انتزاعی است، ذکر خلاصهای از مشخصات یک تحقیق به روشن کردن معنی و مفهوم تحقیق کمک میکنند.

تحقیق به حل یک مسئله معطوف است. هدف نهایی تحقیق پیدا کردن روابط علیت میان متغیرهاست، هرچند پژوهشگران اغلب به دلیل کمبود شواهد کافی برای ایجاد یک رابطهی علت و معلولی، ناگزیر به کشف یک رابطهی سیستماتیک که میتواند مفید واقع شود، میپردازند.
تحقیق بر پروراندن قوانین کلی، اصول، یا نظریههایی تأکید میکند که برای پیشبینی رویدادهای آینده مفیدند. تحقیق معمولاً از موضوعها، گروهها یا موقعیتهای خاص بررسیشده فراتر میرود و خصائص جامعهی موردنظر را از روی نمونهی مشاهدهشده استنباط میکند. تحقیق به‌مراتب بالاتر از بازیابی اطلاعات و یا جمعآوری سادهی اطلاعات است.
تحقیق بر آزمایشهای قابل‌مشاهده و یا شواهد تجربی مبتنی است. بعضی سؤالات جالب وجود دارند که نمیتوان آنها را موضوع تحقیق قرار داد، زیرا قابل‌مشاهده نیستند. تحقیق امور الهامی و جزمی را به‌عنوان روشهای استقرار دانش نمیپذیرد. فقط اموری را میپذیرد که از راه مشاهده قابل‌اثبات باشند.
تحقیق مستلزم مشاهده و توصیف دقیق است. محقق ابزارهای اندازه‌گیری کمی و دقیقترین شکل توصیف را به کار میبرد. هنگامی‌که این امر ممکن یا مناسب نباشد، توصیفهای کیفی و یا غیر کمی را در مشاهدات به کار میبندد. پژوهشگران روشهای معتبر جمعآوری اطلاعات را انتخاب یا برنامهریزی میکنند و هرگاه امکان داشته باشد، وسایل و ابزارهای مکانیکی یا الکترونیکی و یا وسایل سنجش روانی را برای تصحیح یا تأیید مشاهده، توصیف و تحلیل دادهها به کار میبرند.
تحقیق مستلزم جمعآوری دادههای جدید یا دست‌اول و یا کاربرد دادههای موجود برای هدفهای جدید است.
تحقیق به تخصص نیاز دارد. محقق میداند که دربارهی مسئلهی موردنظر چه مطالبی شناخته‌شده است و دیگران آن را چگونه کشف کردهاند. ادبیات مربوط را با دقت پیداکرده است، اصطلاحات و مفاهیم آن را میداند و مهارتهای فنی لازم را برای فهمیدن و تجزیه‌وتحلیل دادههای جمعآوریشده داراست.
محقق تلاش میکند تا منطقی و عینی باشد و برای معتبر کردن روشهای خود، دادههای جمعآوریشده و نتایج بهدستآمدهی تمامی آزمونهای ممکن را به کار میبرد. محقق میکوشد تا تعصبهای شخصی را کنار بگذارد. برای اثبات عقیدهای که بار عاطفی دارد و تلقین آن به دیگران، هیچ کوششی نمیکند. تأکید وی بیشتر بر آزمایش فرضیه است تا اثبات آن. هرچند عینیت مطلق همانقدر فریبنده است که ذهنیت تام، اما محقق سعی میکند تا هنگام تحلیل دادهها تعصب و عواطف شخصی خود را دخالت ندهد.
تحقیق مستلزم جستجو برای یافتن پاسخ مسائل حلنشده است. هدف تحقیق، کنار زدن دیوارهای نادانی است. بکر و اصیل بودن از خصائص یک طرح تحقیقی خوب به شمار میرود.
از خصائص تحقیق، به کار بستن شکیبایی و نداشتن شتاب در کار است. چشمانداز نتایج تحقیق به‌ندرت روشن است و محقق در همان حال که برای یافتن پاسخ پرسشهای دشوار تلاش میکند، باید منتظر ناامیدیها و سرماخوردگیها نیز باشد.
10- تحقیق، با دقت، ثبت و گزارش میشود. هر یک از اصطلاحات مهم، تعریف‌شده و عوامل محدودکننده‌ی آن مشخص میشوند. روش کار به‌تفصیل تشریح، اسناد و منابع به‌دقت معرفی، نتایج به‌طور عینی ثبت، میشوند و نتیجهگیریهای نهایی با دقت و احتیاط محققانه و با توجه به محدودیتها ارائه میگردند. گزارشی کتبی و دادههای همراه آن برای بررسی در دسترس همکاران و دیگر محققان قرار میگیرد. هر محقق صلاحیتداری برای تجزیه‌وتحلیل، ارزشیابی و یا وارسی مجدد تحقیق، اطلاعات لازم را در اختیار خواهد داشت.
11- تحقیق گاهی شهامت لازم دارد. معیارهای دقیق تحقیق علمی با بررسی ویژگیهای فوق آشکار میشود. کسی که دست‌اندرکار تحقیق است، باید فردی اندیشمند، خلاق و صادق باشد و ساعتهای متمادی و پرزحمتی را درراه جستجوی حقیقت صرف کند؛ اما باید دانست که محققان نیز انسان‌اند. آرمانهایی که گفته شد، شاید هرگز به‌طور کامل تحقق نیابد. اینها نیز، همانند حقیقت، هدفهایی هستند که باید برای رسیدن به آنها تلاش کرد، اما همهی محققان به‌تمامی آنها نمیرسند (جان بست، ترجمهی پاشا شریفی و طالقانی، 1367)

مراحل پژوهش علمی

مشخص کردن مسئله: دشوارترین گام در فرایند پژوهش، مشخص کردن مسئلهی موردمطالعه است. نخست آن‌که دربارهی یک‌چیز، یک مانع، یا یک موقعیت مبهم، تردید وجود دارد. تردیدی که نیازمند تعیین است. دانشمند تردیدهای مبهم، ناآرامی عاطفی و مفاهیم تازه را تجربه میکند. پژوهشگر تلاش میکند که مسئلهی معینی را در زمینهای که مایل به مطالعهی آن است، انتخاب و تدوین کند. نوشتهها و پیشینههای پژوهشی را مطالعه میکند، تجربهی شخصی و تجارب دیگران را موردبررسی قرار میدهد. گاه ناگزیر میشود در انتظار نوعی جهش خلاقانه و اشراق به سر برد. ممکن است این اشراق دست دهد یا ندهد. با مسئلهای که تنظیم میکند، با پرسش یا پرسشهایی که مطرح میسازد، بقیهی کار وی بسیار سادهتر خواهد بود.
تدوین فرضیه: پس‌ازآن که مسئلهی موردمطالعه مشخص شد، فرضیهی موردنظر (در صورت لزوم) ساخته میشود. پژوهشگر اغلب به‌منظور پیشبینی پیامدهای مورد انتظار مطالعهی خود، از فرایندهای منطقی قیاس و استقراء استفاده میکند. با بررسی نوشتهها و پیشینههای پژوهشی و با نگرش به کارهایی که در مطالعات قبلی صورت گرفته است، روابط بین متغیرها، مفاهیم یا سازههای مشخصشده در مسئلهی موردمطالعه‌ی خود را حدس میزند (فرضیههایی میسازد).
استنتاج از فرضیه: پس‌ازآن که فرضیهی موردمطالعه تدوین شد، دلالتهای ضمنی آن (احتمالاً از طریق قیاس) استنتاج میگردد. در این فرایند، امکان دارد مسئلهی اصلی و نیز فرضیهی اصلی تغییر داده شود. ممکن است محدودتر یا وسیعتر شود. حتی ممکن است اصولاً از آن صرف‌نظر گردد.
تدوین تعاریف عملیاتی: پژوهشگر متغیرهای موردمطالعه‌ی خود را که در مسئله یا فرضیهی تنظیمی به کار گرفته، نام‌گذاری کرده، به شکل مشاهدهپذیر و اندازهپذیر تعریف نموده و برای دست‌کاری، کنترل و بررسی آماده میکند. متغیرها باید از شکل مجرد و مفهومی به‌صورت ملموس و عملی درآید تا مطالعه و کنترل آنها امکانپذیر گردد.
تدوین طرح پژوهش: تهیهی یک طرح دقیق پژوهشی به پژوهشگر این امکان را میدهد که با انتخاب یک مدل مناسب، با صرف کمترین هزینه و نیروی انسانی، فرضیهی تنظیمی خود را بیازماید و جواب مسئلهای را که پژوهش به‌منظور حل کردن آن طرح‌شده، بیابد.
دست‌کاری و کنترل متغیرها: پژوهشگر، برای مطالعهی روابط بین متغیرها، هم از دست‌کاری و هم از کنترل استفاده میکند. پس‌ازآن که متغیرهای موردمطالعه، به گونهی عملی، تعریف و طرح مربوط انتخاب شد، ابزار اندازهگیری نیز باید انتخاب یا تهیه گردد. مفاهیم اعتبار درونی و بیرونی زیربنای دست‌کاری و کنترل را تشکیل میدهد.
تحلیل آماری و تفسیر نتایج: دادههای تجربی پس از گردآوری باید با استفاده از روشهای مناسب آماری طبقهبندی و تلخیص شود تا بتوان نتایج و تعمیمهای لازم را از آنها استنتاج کرد. نتایج پژوهش، در این مرحله به‌صورت جداول اعداد و ارقام درمی‌آید. پارهای از نتایج را نیز میتوان به‌وسیله‌ی نشانهها یا نمادها و نمودارهایی که هرکدام معنی خاصی دارند، خلاصه کرد. سلسله‌مراتب مشاهده‌شده بین نتایج حاصل، باید به‌روشنی بیان شود تا به شکلی متناسب با فرضیهی پژوهش درآید.
بیان قانون: فرضیهی تنظیمی بر پایهی شواهد پژوهش مورد تأکید یا تکذیب قرار میگیرد. اگر فرضیه تأیید شود، به‌صورت قانون بیان میگردد و الا از وضع قانون صرف‌نظر میشود (هومن، 1366)